De ene varen is de andere niet

by Nathan van Ree | jul 25, 2019 | Evolutie, Paleontologie

Onlangs bekeek ik het filmpje waarnaar wordt verwezen in het artikel Een levend fossiel uit het Carboon? (https://logos.nl/een-levend-fossiel-uit-het-carboon/). Daarin wordt een fossiele varen met de naam Pecopteris sp. vergeleken met hedendaagse varens. Op basis van een optische vergelijking wordt de conclusie getrokken dat Pecopteris sp. identiek is aan de mannetjesvaren (Dryopteris filix-mas). Het fossiel van de inmiddels uitgestorven Pecopteris sp. stamt uit het Carboon en vondsten van fossiele vormen eindigen rond het begin van het Perm. Op basis van het feit dat we vandaag de dag een er op gelijkende varen aantreffen, de mannetjesvaren, wordt gesuggereerd dat Pecopteris sp. helemaal niet is uitgestorven en dat ‘de andere geslachtsnaam enkel de schijn wekt van evolutie’.

Figuur 1: de mannetjesvaren (Dryopteris filix-mas).

Je kunt je afvragen of deze conclusie niet wat kort door de bocht is. De mannetjesvaren¹ is een plant die behoort tot de niervarenfamilie (Dryopteridaceae).² Deze kenmerkt zich onder meer door een korte wortelstok (zie figuur 1). Deze varens planten zich voort door middel van sporen, die zich bevinden in ‘sporenhoopjes’ of ‘sporendoosjes’ (sori)³ en bedekt zijn met een dekvliesje (indusium)⁴. De varen waarvan het fossiel hier besproken wordt, de kamvaren (Pecopteris sp.), behoort tot de zaadvarens.⁵ Deze planten zich voort door middel van zaden.⁶ In tegenstelling tot de mannetjesvaren, had de Pecopteris ‘het aanzien van een boomachtige varen’.⁷ De bladeren ervan worden verondersteld veelal afkomstig te zijn van boomvarens van de soort Psaronius⁸, een uitgestorven soort die tot wel tien meter hoogte kon bereiken (zie figuur 2).

Figuur 2: Psaronius.

Eigenlijk vrij aanzienlijke verschillen dus. Wat nu te vinden van de in het filmpje gemaakte vergelijking? In elk geval valt er voor eventuele verwarring wel wat te zeggen. Zo schrijft Hans Steur op de website Geologie van Nederland: “Pecopteris is een kunstmatig genus, wat wil zeggen dat daarin allerlei soorten worden gestopt waar men eigenlijk niet goed raad mee weet. In het geval van Pecopteris gaat het altijd om varenbladeren zoals die hierboven beschreven zijn. Men weet wel dat ze aan (boom)varens hebben gezeten, maar niet aan welke. Zo’n boomvaren heeft trouwens een eigen naam: Psaronius. (…) Er waren veel soorten Psaronius, die onderling allerlei verschillen vertoonden, bijvoorbeeld in de vorm van de blaadjes of de sporendoosjes. Blaadjes met duidelijke sporendoosjes krijgen ook vaak een eigen naam, omdat dan duidelijk is tot welke natuurlijke varenfamilie de soort behoort. Deze blaadjes verliezen dan hun Pecopteris-naam.”⁹ Op Wikipedia lezen we: “Zaadvarens (Pteridospermales, Pteridospermae, Pteridospermopsida of Pteridospermatophyta) is een polyfyletische groep, een vormtaxon van op het eerste gezicht veel op varens gelijkende, uitgestorven planten.”¹⁰ De fossiele bladeren kunnen blijkbaar soms moeilijk geduid worden en lijken op het eerste gezicht op varens zoals wij die kennen. Zou het kunnen dat hierdoor wat overhaaste conclusies zijn getrokken? Persoonlijk zou ik in elk geval blij zijn geweest met meer achtergrondinformatie en bijgaande bronvermeldingen. Al was het maar om te voorkomen dat nu het idee kan ontstaan dat elke creationistische gevolgtrekking op een timmermansoog gebaseerd is (wat overigens óók een overhaaste conclusie zou zijn).