Wanneer werd de Here Jezus geboren? Was de geboortedatum van Jezus op 25 december in het jaar 0? Lange tijd wisten we het niet, maar nieuw onderzoek heeft waarschijnlijk de juiste datum opgeleverd. 1
Het jaar 0?
De Evangeliën bevatten vrijwel geen jaartallen en in de vroege kerk was men niet geïnteresseerd in het precieze moment van Jezus’ geboorte, dus hebben we geen betrouwbare gegevens uit de eerste eeuw. Latere generaties christenen vonden dat echter best jammer en al eeuwenlang probeert men sindsdien te berekenen wanneer Jezus jarig was.
Om eerst maar even een fout te voorkomen: Jezus kan niet in het jaar 0 geboren zijn, want dat jaar is er niet geweest. Toen (eeuwen later) de christelijke jaartelling werd ingevoerd, liet men na het jaar 1 voor Christus direct het jaar 1 na Christus volgen. We danken deze christelijke jaartelling aan de geleerde monnik Dionysius Exiguus, die hem in het jaar 525 vaststelde. 2Maar we weten al lange tijd dat Dionysius er met zijn berekeningen een aantal jaren naast zat. Zo is bijvoorbeeld vanuit het werk van Flavius Josefus duidelijk dat koning Herodes stierf in het jaar dat wij nu 4 v.Chr. noemen, en wel kort vóór het paasfeest. Herodes was nog in leven toe Jezus werd geboren en de kindermoord in Betlehem heeft dus op z’n laatst in dat jaar, 4 v.Chr., plaatsgevonden.
25 december?
Waar komt de datum van 25 december vandaan? Niet uit bijbelse gegevens maar uit later tijd. Eeuwenlang dacht men dat deze datum voor het eerst in het midden van de vierde eeuw was gebruikt. Recent heeft Thomas C. Schmidt echter laten zien dat Hippolytus van Rome aan het begin van de derde eeuw als eerste deze datum berekende en publiceerde in zijn commentaar op Daniël. 3
Ik schrijf hier met nadruk dat hij de datum ‘berekende’. Hippolytus kende namelijk geen betrouwbare traditie over de geboorte van de Heer, noch schriftelijk noch mondeling. In plaats daarvan ging hij redeneren. Eerst berekende hij eerst de datum van de schepping en op basis daarvan de datum waarop de Heer verwekt was: dat moest zijn op het moment van de lente equinox, die destijds op 25 maart viel. Dus moest Hij wel op 25 december geboren zijn. We lezen in andere literatuur uit de derde eeuw niets over hoe deze datum in de christelijke kerk werd ontvangen. Het is dus een open vraag of men direct in december kerstfeest ging vieren. Waarschijnlijk duurde dat nog enkele generaties.
Diezelfde dag, 25 december, was ook de datum van het Romeinse feest van sol invictus, de onoverwinnelijke zon. Dat feest viel op het donkerste moment van het jaar, midwinter. Nadat de christenen op gezag van Hippolytus de verjaardag van Jezus op 25 december waren gaan vieren, hebben heidense Romeinen mogelijk bewust dezelfde datum gekozen voor hun zonnefeest. Maar nogmaals, we weten niets over kerstvieringen in die tijd. Wel weten we dat vanaf het jaar 354, toen het christendom de officiële godsdienst van de Romeinen was geworden, het zonnefeest en het Christusfeest in elkaar werden geschoven.
Quirinius?
De datum 25 december is dus een latere berekening. Maar wat is de werkelijk datum waarop Jezus op aarde kwam? Vaak heeft men geprobeerd om op basis van de volkstelling van Quirinius (Lukas 2) een datum te berekenen. Maar over die volkstelling weten we eigenlijk niets. De kerstdatum kunnen we alleen op het spoor proberen te komen met behulp van de ster en de ‘wijzen’ uit Matteüs 2.
Komeet
De Britse astronoom heeft geprobeerd deze ‘ster’ te identificeren. Matteüs geeft aan dat het licht van dit hemellichaam zichtbaar was tijdens de hele reis van de ‘wijzen’ naar Israël. Matteüs 2, vooral vers 9, suggereert bovendien dat het door de lucht bewoog van oost naar zuid. Deze bewegingen van de ‘ster’ sluiten uit dat het een nova (een zeer heldere nieuwe ster) was, want die lijken stil te staan aan de hemel.
Betlehem ligt ten zuiden van Jeruzalem en dat de ster ineens ‘stond’ boven Betlehem, wijst op een komeet. Kometen werden in die tijd opgevat als boden van verandering: ze betekenden slecht nieuws voor de gevestigde orde, de geboorte of overwinning van nieuwe helden. Matteüs 2:9 wekt ook de suggestie dat ‘de ster’ een tijdlang niet meer zichtbaar was en daarna weer wel. Dat is precies wat bij een komeet ook vaak gebeurt.
In het oude China werden lijsten van waargenomen kometen bijgehouden. Uit deze bron weten we dat in 12 v.Chr. de (later zo genoemde) komeet van Halley zichtbaar was en in 5 v.Chr. een andere komeet. De verschijning van de komeet van Halley is te vroeg om de ster van Betlehem te zijn: volgens Lukas 3:1-2 was Jezus rond de 30 jaar oud in het vijftiende regeringsjaar van keizer Tiberius, dat is rond 29 n.Chr. Als Hij in al 12 v.Chr. geboren zou zijn, zou Hij rond 29 n.Chr. reeds een veertiger zijn geweest.
April
Over de komeet die verscheen in 5 v.Chr. meldt de Chinese lijst, dat hij gedurende 70 dagen te zien was, en wel vanaf de tweede maand, die liep van 9 maart tot 6 april. In de Oudheid waren er in het huidige Iran, Irak en Saudi-Arabië sterrenkijkers, noem ze wijzen of magiërs, die koningen en andere vorsten van verre landen opzochten. Maar waarom zou juist deze komeet zulke sterrenkundigen uit het Oosten er toe brengen, op reis te gaan naar Judea? In 5 v.Chr. waren de verwachtingen van zulke lieden hooggespannen. Twee jaar lang hadden de planeten Jupiter en Saturnus dicht bij elkaar aan de hemel gestaan en een jaar stonden eerder deze twee samen met Mars. Dat de komeet in 5 v.Chr. verscheen in het sterrenbeeld Steenbok wees volgens oude overtuigingen op een heel belangrijke geboorte. Deze komeet is dus waarschijnlijk onze ‘ster van Betlehem’.
Voor een reis van, zeg, Babylon naar Jeruzalem per kameel had men ten hoogste een maand nodig. De 70 dagen waarop de komeet te zien was, waren dus ruim voldoende. Het is daarom waarschijnlijk dat de ‘wijzen’ in de periode van april tot juni in het jaar 5 v.Chr. in Israël aankwamen en daar de geboren Koning Jezus aanbaden. Herodes doodde vervolgens alle jongetjes die geboren waren sinds de samenstand van Jupiter en Saturnus twee jaar eerder.
Als dit allemaal klopt, zal Jezus geboren zijn niet lang na 9 maart 5 v.Chr., dus in maart of april. Deze datum in het voorjaar past bij het gegeven van de ‘herders op de velden’: schapen waren in de winter ‘s nachts binnen vanwege de kou, maar in maart-april konden ze buiten zijn. (25 december als geboortedatum van Jezus is dus sowieso uitgesloten: het is dan te koud voor schapen om ‘s nachts in het veld te zijn.)
Paasfeest
We gaan nog verder. Volkstellingen duurden vaak lange tijd. Dat er in Betlehem geen plaats was voor Jozef en Maria kan te maken hebben met overloop van het joodse paasfeest in Jeruzalem, dat talloze pelgrims trok. In 5 v.Chr. viel het paasfeest op 20 april. Jozef kan een bezoek aan Jeruzalem hebben gecombineerd met deelname aan de volkstelling, en tijdens die periode vond de geboorte van Jezus plaats. In april dus. Niet lang daarna knielden oosterse magiërs voor onze Heer. Vervolgens moesten Jozef en Maria met het kind naar Egypte vluchten. Binnen een jaar daarna stierf Herodes de kindermoordenaar, en in het jaar 4 of 3 v.Chr. keerde het gezin terug naar Israël, naar Nazaret.
Het onderzoek werd gedaan door Colin Humphreys, natuurkundige uit Cambridge en in 1991 gepubliceerd in het kwartaalschrift van de Royal Astronomical Society. Ik baseer me op zijn artikel in Tyndale Bulletin 43.1 (1992).
Dit artikel is met toestemming van de auteur overgenomen. Het artikel is geschreven in 1995, maar grondig herzien in 2023 (maart).
Voetnoten
- Het onderzoek werd gedaan door Colin J. Humphreys, natuurkundige uit Cambridge, en eerst gepubliceerd in Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society 32 (1991) 389-407. Ik baseer me op zijn artikel ‘The Star of Bethlehem, a Comet in 5BC and the Dat of Christ’s Birth’, Tyndale Bulletin 43.1 (1992) 31-56.
- Zie over hem mijn artikel ‘Wie zegt dat het 2017 is? Het is waarschijnlijk 2022! Over (het ontstaan van) de christelijke jaartelling’ in Nederlands Dagblad 2 januari 2022.
- Thomas C. Schmidt, ‘Calculating December 25 as the Birth of Jesus in Hippolytus’ Canon and Chronicon’, Vigiliae Christianae 69 (2015) 542-563.
