Egyptisch blauw: Complexe chemie in de oudheid

Egyptisch blauw is een bijzondere kleur die je niet in een doos met kleurpotloden zult aantreffen. Het is wonderbaarlijk hoe mensen in de oudheid zo’n prachtige, intense kleur hebben kunnen maken! Het is een kleur die niet, zoals andere kleuren, na verloop van tijd gaat verbleken – zelfs niet onder de felle Egyptische zon. Hoe kregen de Egyptenaren dat voor elkaar?

Kleuren speelden een belangrijke rol in het leven van de Egyptenaren; bij religie en magie, het decoreren van grafruimtes, tempels, huizen van de rijken, bij aardewerk en glaskunst. In veel Egyptische sieraden werd het onbetaalbaar dure lapis lazuli (lazuursteen) gebruikt vanwege de blauwe tinten. Maar de Egyptische kunstenaars wilden ook een goedkoop pigment dat in grote hoeveelheden kon worden gemaakt en dat met de schoonheid van lazuursteen overeen zou komen. Egyptisch blauw voldeed hier prachtig aan.

Heel nauwkeurig werkje

Egyptisch blauw of calcium-koper-tetrasilicaat bestaat uit de chemische verbinding CaCuSi4O10 of CaO•CuO•4SiO2. Kort nadat de mensheid zich vanuit Babel over de aarde verspreidde, ten tijde van Peleg, dus meer dan 4.200 jaar geleden, verscheen het op het Egyptische toneel. Dat was toen Mitsraïm – volgens Genesis 10:6 een zoon van Cham – in zijn land aankwam. Mitsraïm is de voorvader van de Egyptenaren (zij noemen hun land nu nog steeds Misr!). Men neemt aan dat Egyptisch blauw het eerste pigment is geweest dat ooit kunstmatig is vervaardigd. Maar voor het maken van deze kleur is meer nodig dan zomaar wat stoffen bij elkaar gooien. Heel precieze hoeveelheden van de ingrediënten zijn nodig (zie kader pagina 22). Die moest men mengen en met de hand tot kleine tabletten vormen. Het mengsel werd vervolgens gedurende een groot aantal uren tot 900 °C verhit. De zuurgraad was van grote invloed op de consistentie van het uiteindelijke pigment. Het eindproduct was een blauwe massa van microkristallen van 15 micrometer groot. Dat is net zo dik als een zijdedraad. Voordat men het kon gebruiken werd de massa tot fijn poeder gewreven. Dat poeder kon dan toegevoegd worden aan een bindmiddel. Daarna kon men het aanbrengen
op de gewenste voorwerpen. Om steeds tot dezelfde resultaten te komen moest het chemische proces heel nauwkeurig worden uitgevoerd.

Eeuwenoud mysterie

Egyptisch blauw werd eerst door de Egyptenaren gebruikt en later ook door de Grieken. Weer later gebruikten de Romeinen het, die het caeruleum noemden. Maar zo rond de negende eeuw na Christus is de kennis over het maken van de kleurstof verloren gegaan. Totdat er een pot met deze kleurstof werd ontdekt. Dat gebeurde begin negentiende eeuw in de ruïnes van Pompeii. Dat bracht de moderne mens op het spoor om deze stof uit het verre verleden te kunnen namaken. De eer voor het oplossen van dit eeuwenoude mysterie wordt toegeschreven aan de Franse geoloog Ferdinand André Fouque (1828-1904). Het is opmerkelijk dat er een moderne, competente wetenschapper nodig was om Egyptisch blauw te analyseren en na te maken.

Seculiere geschiedkundigen stellen keer op keer dat de Egyptenaren proefondervindelijk op de processen zijn gestuit om de blauwe pigmenten te kunnen maken. Voor het maken van Egyptisch blauw in de dagen van de farao’s was het echter nodig dat verschillende technologieën gelijktijdig beschikbaar waren. Anders kon Egyptisch blauw nooit op de paletten van kunstenaars terecht zijn gekomen. Er moest mijnbouw zijn, men moest delfstoffen kunnen zuiveren, er was transport, logistiek, opslag en distributie – en bovendien een flinke hoeveelheid kennis van praktische chemie. Dit alles was dus al 4.000 jaar geleden aanwezig! Hiermee wordt niet gesuggereerd dat de Egyptenaren hetzelfde theoretische inzicht hadden met dezelfde indelingen als tegenwoordig. Toch was voor zo’n productieproces een intellectueel kader nodig en begrip van experimenteren, nauwkeurig waarnemen en registreren.

Creatieve wezens

Al vanaf het begin heeft God mensen gemaakt als creatieve, intelligente wezens. Niemand hoeft zich er dan ook over te verbazen dat uitingen van die ingeschapen creativiteit zichtbaar zijn door heel de geschiedenis heen. Egyptisch blauw is slechts één voorbeeld van hoe de oude Egyptenaren vanaf het allereerste begin van hun beschaving reeds een grote hoeveelheid technische kennis bezaten. Dit is helemaal in overeenstemming met Genesis 4:20-22, waar staat hoe de mensheid al kort na de schepping met allerlei technische vaardigheden bezig was, zoals veeteelt, metaalbewerking en muziek. Na de zondvloed – en het daaropvolgende uiteengaan van de volken na de torenbouw van Babel – verspreidden de nakomelingen van Noach die vaardigheden over de aarde. De ene groep bezat meer kennis vanuit de pre-vloedwereld dan de andere. Dit verklaart ook waarom bepaalde beschavingen, zoals de Egyptische, schijnbaar vanuit het niets ontstonden, terwijl andere groepen – op zich niet minder intelligent – het moesten doen met een lager technologieniveau.

De technische competenties die nodig zijn om het blauwe pigment van Egypte te kunnen maken, kunnen naturalisten maar moeilijk verklaren. Zij blijven geloven dat de menselijke hersencapaciteit die voor zulke fenomenale vaardigheden nodig was zich ontwikkelde via de ongerichte, doelloze processen van evolutie. Hoe kun je dan ooit tot zoiets ingewikkelds komen als de productie van Egyptisch blauw? De Egyptenaren ontbrak het niet aan technische kennis, waarvan hun piramiden, literatuur, metallurgie en geneeskunde getuigen. Hun beroemde blauwe pigment is een overduidelijk getuigenis dat pleit voor de betrouwbaarheid van Genesis. En daarin staat heel duidelijk dat mensen vanaf het begin van de geschiedenis geschapen zijn als uitermate vaardige wezens.

Dit artikel is met toestemming overgenomen uit Weet Magazine. De volledige bronvermelding luidt: Clarke, P., 2016, Egyptisch blauw: Complexe chemie in de oudheid. Geheim uit een ver verleden ontrafeld, Weet 42: 20-22.