Eisinga’s planetarium

by Gert-Jan van Heugten | okt 27, 2016 | Astronomie & Kosmologie, Natuurkunde, Onderwijs

Inhoudsopgave

1 Plafond
2 Voorspellen
3 Onderhoud
4 Museum
5 Wolkammerij
6 Schepper
7 Aanrader
- 7.1 Voetnoten

8 mei 1774. In de vroege ochtend was er een bijzondere samenstand van planeten. Zo bijzonder zelfs, dat volgens sommige doemdenkers de wereld zou vergaan. De gecombineerde zwaartekracht van de maan, Mars, Mercurius, Venus en Jupiter zou de aarde uit z’n baan trekken en in de zon slingeren. Dat kon natuurlijk niet gebeuren, wist Eise Eisinga. Die boodschap moest hij over zien te brengen bij de mensen. Daarom bouwde Eisinga in zijn woonkamer een werkend planetarium dat de tand des tijds zou doorstaan, en vandaag de dag nog steeds te bezoeken is.

In het Friese stadje Franeker staat het oudste werkende planetarium ter wereld: het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium.¹ Nu is het een museum, maar toen het gebouwd werd was het de woonkamer van wolkammer Eise Eisinga (21/2/1744-27/8/1828). Zeven jaar werkte hij eraan, van 1774 tot 1781. Eisinga had een voorliefde voor wis- en sterrenkunde en was autodidact. Zijn enige officiële opleiding was de lagere school. Daarna moest hij aan het werk, zoals gebruikelijk was in die tijd. Desondanks schreef hij in zijn tienerjaren al een boek over wiskunde en over sterrenkunde.

Plafond

Eisinga gebruikte zijn kennis om een accuraat, werkend schaalmodel van het zonnestelsel te maken. Hij maakte het aan het plafond van zijn woonkamer, schaal 1 op 1 milard (1 millimeter op het plafond komt overeen met 1 miljoen kilometer in het zonnestelsel). Hij verwerkte hierin de banen van de planeten die in zijn tijd bekend waren: Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter en Saturnus. Een ingewikkelde constructie van tandwielen zorgt ervoor dat de planeten op de juiste snelheden langs het plafond bewegen. Het gevaarte wordt aangedreven met behulp van een slingeruurwerk en extra gewichten. Een medewerker van het museum geeft meerdere keren per uur uitleg over de werking en bouw van het planetarium in het Nederlands, Engels en Duits.

Voorspellen

Eisinga ging verder dan enkel het weergeven van de bewegingen van de planeten. Boven de bedstee geven wijzerplaten aan wanneer de zon en de maan opkomen, wat de fase van de maan is, en hoe de zon door de sterrenhemel beweegt. Om maar een paar dingen te noemen. Hiermee kon hij zelfs zon- en maansverduisteringen voorspellen.

Onderhoud

Om zijn planetarium draaiende te kunnen houden schreef Eisinga een uitgebreide handleiding, die door de beheerders van het museum nog steeds wordt geraadpleegd. In een van de museumruimtes staan touchscreens waar je Eisinga’s handleiding digitaal kunt doorbladeren.

Museum

In 1818 bezocht koning Willem I het planetarium (een grote eer voor Eisinga). In 1825 kocht hij het planetarium, maar het werd in 1859 door de staat geschonken aan de stad Franeker. En daar staat het nog steeds. Dit jaar is het museum uitgebreid door de muur naar twee naastgelegen panden door te breken. Op die manier zijn extra expositieruimtes gecreëerd (al moet je wel in elk pand apart naar boven, maar dat heeft ook z’n charme). Het museum is voor jong en oud interessant. Er zijn exposities over de ruimte (met proefjes en quizzen voor kinderen) en er staan mooie antieke telescopen, planetaria en telluria tentoongesteld (een planetarium laat het draaien van de planeten rond de zon zien, een tellurium bevat alleen de zon, maan en aarde).

Wolkammerij

In het dagelijks leven was Eisinga wolkammer. In het museum is daar ook aandacht aan besteed door de wolkammerij van Eisinga na te maken. Na een druk op de knop begint een filmpje te spelen waarin Eisinga zelf (nou ja, een acteur dan) uitleg geeft over het proces van wolkammen en de bouw van zijn planetarium. In een andere ruimte kun je, in een soort bioscoopzaal, een 20 minuten durende documentaire zien over Eisinga’s leven.

Schepper

In een museum over het heelal kan natuurlijk het ontstaansmodel niet onbesproken blijven. Zover ik heb kunnen ontdekken wordt er slechts in één ruimte aandacht besteed aan de vermeende 4,5 miljard jaar die de zon oud zou zijn. Helaas wordt er geen aandacht besteed aan tegenargumenten die aantonen dat het zonnestelsel jong is.²³ Christelijke ouders die met hun kinderen het museum bezoeken doen er goed aan zich hier eerst even wat over in te lezen, zodat ze zelf de ontbrekende informatie kunnen toevoegen. Wat wel opvalt is dat in de documentaire wordt gezegd dat Eisinga met zijn planetarium eer bracht aan de Schepper, en dat hij een goede band had met zijn dominee.

Aanrader

Het planetarium van Eisinga is zeer de moeite waard om eens te bezoeken. Je bent zo’n 2 uur bezig om het hele museum te bekijken. Terecht behoort dit huzarenstukje van de verlichting tot het nationale erfgoed.

Dit artikel is met toestemming van de auteur overgenomen van zijn weblog WaaromSchepping. Het originele artikel is hier te vinden.