Inleiding.
Met 140 pagina’s is dit boekje kort van stof maar diep van inhoud. Nagel houdt niet van omhaal van woorden. Dit maakt het begrijpen van dit boek voor een niet-ingewijde inspannend. Maar de inspanning is het waard. Nagel is niet jong meer en heeft een aantal bekende werken op zijn naam staan. Dit werk heeft hij geschreven naar aanleiding van intensieve studie en contacten met o.a. Elliot Sober en Alvin Plantinga. Plantinga is een belangrijke christelijke filosoof maar Sober is een niet-theïstisch filosoof en één van de grootste filosofen op het gebied van de biologie. Nagel is ook geen theïst, het ontbreekt hem naar eigen zeggen aan een sensu divinitatis. Sterker nog, hij ervaart een grondige afkeer van de gedachte dat er een God zou zijn. Op grond daarvan zou men kunnen verwachten dat hij een materialistische levensvisie aanhangt. Dat is echter niet het geval.
In de inleiding valt Thomas met de deur in huis: “het doel van dit boek is te beargumenteren dat het lichaam-geestprobleem, dat te maken heeft met de relatie tussen geest, hersenen en gedrag bij levende dierlijke organismen, niet slechts een lokaal probleem is, maar dat het betrekking heeft op ons begrip van de hele kosmos en de geschiedenis daarvan.” Het doel van Nagel is, een alomvattend wereldbeeld te krijgen dat alle wetenschappelijke disciplines omvat, dat naturalistisch is (dus niet theïstisch) en dat een hiërarchische relatie veronderstelt tussen de verschillende onderdelen. Nagel gaat er vanuit dat het psychofysisch reductionisme faalt. Het psychofysisch reductionisme houdt in dat men meent dat de geest volledig te herleiden is tot fysische eigenschappen. Deze zienswijze is niet terecht. Nagel staat daarnaast sceptisch tegenover de geldigheid van reductionisme in de biologie. Hoe meer details we volgens hem ontdekken van de chemische basis van het leven en de ingewikkeldheid van de genetische code, hoe ongeloofwaardiger het evolutieproces wordt als historische verklaring. Nagel denkt niet dat de neodarwinistische visie op het ontstaan van leven en de ontwikkeling ervan geloof verdient. Nagel ziet twee vragen waar de neodarwinistische visie moeite mee heeft:
1) Wat zou, gezien de fysische en chemische wetmatigheden de waarschijnlijkheid zijn dat zichzelf reproducerende levensvormen zouden ontstaan in de historie van de aarde?
2) Wat is de waarschijnlijkheid dat binnen de beschikbare geologische tijd door puur fysisch toeval die serie levensvatbare mutaties optraden die het mogelijk maakten dat de huidige organismen konden gaan bestaan? Zich eenvoudigweg een reeks mutaties voorstellen voor de evolutie, zoals Richard Dawkins doet is problematisch.
Veel mensen vinden de eerste vraag lastiger te beantwoorden dan de tweede. Voor Nagel is de waarschijnlijkheid van ontstaan van leven en evolutie tot ons type organismen volgens mechanische principes dermate laag, dat er een ander principe aanwezig moet zijn. Hij stelt voor het principe te laten varen, bij wetenschappelijk onderzoek alleen uit te gaan van mechanistische oorzaak-gevolg relaties maar ook doelgerichtheid in te voeren. Teleologie noemt men dat (telos is doel). In de huidige wetenschap is het ongehoord om te stellen dat er mogelijk teleologische principes werkzaam kunnen zijn. Maar als de werkelijkheid zo is opgebouwd dat een puur mechanistische verklaring uiterst onwaarschijnlijk is, en we zoeken toch naar een verklaring, dan moeten we niet dogmatisch zijn. Dan is teleologie voor Nagel een mogelijkheid die het overwegen waard is. Nagel probeert tot een visie te komen die antireductionistisch is. Daarnaast is hij van mening dat bepaalde dingen zo opmerkelijk zijn, dat ze als niet-toevallig moeten worden verklaard wil men tot werkelijk begrip komen. Tenslotte wenst hij te komen tot één natuurlijk orde. Dus geen dualisme. Geen geestelijke wereld afgescheiden van de natuurlijke wereld.
De fysische en chemische wetenschap heeft een grote vlucht genomen, juist door de geest uit de wetenschap te weren. Echter, de geest is het product van een deels fysisch proces. Maar natuur- en scheikunde kunnen geen volledige verklaring bieden voor leven en bewustzijn. De vraag is dan: wat kan er wel voor zorgen dat er een volledige verklaring van de werkelijkheid is?
Nagel heeft weinig op met het religieus perspectief van mensen uit de ID beweging. Hun empirische argumenten neemt hij daarentegen heel serieus. Hij geeft aan dat deze argumenten vaak vanuit seculiere hoek met hoon en scepsis worden ontvangen. Dat is in zijn ogen onterecht. Ook iemand als David Berlinski, geen ID-er, is sceptisch ten opzichte van de huidige evolutietheorie. Ook als men niet gecharmeerd is van een Designer, dient men toch de kritiek uit die hoek serieus te nemen. De scepsis ten aanzien van de waarschijnlijkheid van de orthodoxe reductieve visie staat op grond van het beschikbare bewijs overeind. Nagel pleit voor een naturalistisch alternatief die niet reductionistisch is. Het verschijnen van bewuste organismen kan niet verklaard worden uit puur fysische principes. Dit is voor hem reden om ook pessimistisch te zijn over het puur chemisch ontstaan van leven.
Reflectie EvE
Het is opvallend hoe eerlijk Thomas Nagel omgaat met de argumenten die vanuit ID zijn geformeerd ten opzichte van de onwaarschijnlijkheden van de evolutietheorie. Hoewel hij niet gecharmeerd is van theïsme, weegt hij de argumenten wel. Hij neemt geen genoegen met de oppervlakkige reacties die men vaak aantreft bij aanhangers van de evolutietheorie, waarbij “het nu eenmaal zo gebeurd is” in miljoenen jaren. De oplossingsrichting is heel interessant, als in zijn visie de geest na een evolutieproces tot stand is gekomen, maar puur fysische processen geen geest tot stand kunnen brengen, dan moet er steeds al een geestelijke component werkzaam zijn. Voor theïsten is het heel intuïtief om dat geestelijke niet in het heelal zelf te zoeken, maar in God.
Erik van Engelen
