De IJssel is één van de grotere rivieren in Nederland. Deze rivier stroomt als aftakking van de Rijn bij Arnhem naar boven en mondt, bij Kampen, uit in het Ketelmeer. Bekende handelssteden die zich langs de IJssel bevinden zijn Doesburg, Zutphen, Deventer, Zwolle en Kampen. Alleen, hoe is deze rivier ontstaan en hoelang stroomt hij er al?
Over het ontstaan van de IJssel zijn twee verschillende theorieën. Volgens de theorie van Cohen zou de IJssel zijn ontstaan door een doorbraak van de Berkel door een stuwwal naar het noorden, in de buurt van Zutphen. Dit zou volgens hem gebeurd zijn tussen het jaar 350 en 600. Volgens de theorie van Madaske zou de Oude IJssel zijn doorgebroken door een stuwwal naar het noorden, in de buurt van Doesburg en zo de IJssel hebben gevormd. De IJssel zou volgens Madaske rond 950 volledig bevaarbaar zijn geweest, veel later dan wat de theorie van Cohen aangeeft. De oude IJssel en de Berkel liepen, voordat de IJssel er was, naar het zuiden en mondden allebei uit in de Rijn. Door een zeldzame grote watertoevoer vanuit de Rijn is één van deze rivieren doorgebroken naar het noorden, maar welke?
Doorbraak IJssel en Berkel naar het noorden.
Als een rivier wil doorbreken, gebeurt dit bijna nooit in één keer, er zijn altijd pogingen die niet lukken. Deze pogingen om door te breken worden ook wel crevasses genoemd. Deze crevasses zijn terug te vinden met behulp van bodemboringen in de ondergrond, je kunt ze herkennen door de verstoringen in de bodemprofielen op in de oeverwallen. Voor beide theorieën zijn deze crevasses gevonden, voor Cohen is er eentje gevonden in het noorden van Zutphen. Bij Madaske is er ook eentje gevonden, alleen het probleem met deze crevasses is dat er resten gevonden zijn van een nederzetting en deze zijn gedateerd voor het jaar 600, dit is dus in strijd met de theorie van Madaske.
Andere gegevens waarnaar gekeken kan worden bij het vaststellen hoe de IJssel is ontstaan, is door te kijken naar wat er in de geschiedenis gebeurd is. Neem bijvoorbeeld de Vikingen, uit hun verhalen is bekend dat ze in het jaar 880 de stad Nijmegen bezet hielden en een aanval deden op Zutphen. Van de Vikingen is bekend dat ze in het noorden woonden, ze moesten dus wel via de IJssel varen om bij Nijmegen en Zutphen te komen. Volgens Madaske was de IJssel pas na 950 bevaarbaar, dus dan zouden de Vikingen niet bij Nijmegen of Zutphen kunnen komen. Een ander historisch feit is de handel, aan de IJssel lagen verschillende handelssteden. Tijdens opgravingen in de buurt van Deventer zijn er resten van een haven en handelswaar gevonden die dateren uit de 9e eeuw. Er werd verschillend handelswaar uit het zuiden gevonden. Dit alles duidt op een goede verbinding met het zuiden, waarom zou je anders een haven bouwen als je niets kan vervoeren over het water?
Al deze gegevens geven aan dat de theorie van Madaske niet klopt en ondersteunen de theorie van Cohen. De IJssel is daarmee hoogswaarschijnlijk ontstaan door het doorbreken van de Berkel, in de buurt van Zutphen, naar het noorden, deze is doorgebroken door een zeldzame hoge watertoevoer vanuit de Berkel en vanuit de Rijn. De Berkel stroomde eerst naar het zuiden en voegde zich daar samen met de Rijn. Deze afbuiging is tot stand gekomen door de aanwezigheid van stuwallen in noordelijke richting. Op de afbeelding is een kaartje te zien over hoe dat eruit heeft gezien. De dikke zwarte lijn is de barrière waardoorheen de Berkel is gebroken naar het noorden, de stippellijn geeft deze doorbreking aan. De pijltjes geven de oorspronkelijke stroomrichting, voordat de Berkel was doorgebroken.
Rond 890 en 1050 meanderde de IJssel veel door het landschap heen. Hierna gingen steeds meer mensen zich bemoeien met het verloop van de IJssel en tussen 1200 en 1410 werd de IJssel hierdoor steeds actiever. Dit was te zien aan de steden die naast de IJssel te vinden zijn, zij moesten zich steeds meer gaan verdedigen tegen het water.
De laatste paar jaar zijn gemeentes en provincies steeds meer bezig met projecten rondom natuurbehoud en bescherming tegen het water. Eén van deze projecten is het ‘Ruimte voor de rivier’-project die ervoor zorgt dat de afvoer van de IJssel beter is door een bypass aan te leggen en het zomerbed van de IJssel zelf te verlagen.1 Verder wordt er in de uiterwaarden veel onderzoek gedaan naar de natuurontwikkeling en het voorkomen van bepaalde diersoorten, zoals bijvoorbeeld de otter.
De IJssel is dus relatief gezien niet zo heel oud en ontstaan tussen het jaar 350 en 600, door het doorbreken van de Berkel naar het noorden. Daarna heeft de IJssel zich op natuurlijke manier, maar ook door menselijk ingrijpen veranderd. Ook nu wordt er nog steeds gewerkt aan projecten die de natuur en de steden rond om de IJssel te behouden en te beschermen. Een mooie plek voor mens en dier!
