Steeds vaker gaan wetenschappers ervan uit dat ‘het zijn’ van de mens teruggebracht kan worden tot de werking van het brein. Ze maken dan geen verschil tussen ziel en hersenen. De ziel is dan een illusie die voortkomt uit de hersenen. Tegen deze visie, die ‘neuraal determinisme’ heet, valt veel in te brengen.
Als je denkt dat de handelingen van mensen uitsluitend tot stand komen door reflexen in de hersenen, hang je het neuraal determinisme aan. Je gaat ervan uit dat, hoewel je zelf denkt beslissingen te nemen, het brein dit allang (en helemaal zelfstandig) voor je heeft gedaan. Je handelingen zouden daardoor niet of nauwelijks door jezelf zijn te beïnvloeden. Je gedraagt je dus omdat je niet anders kunt. Als dat waar is, zou het betekenen dat een vrije wil niet bestaat. Eén van de vragen die het neuraal determinisme dan ook oproept, is: als je niets aan je daden kunt doen, is het dan reëel om ervoor gestraft te worden wanneer je een wet overtreedt?
‘Rare’ rechtspraak
Op het Xnoizz Flevo Festival, dat van 16 tot en met 19 augustus 2013 plaatsvond in Bussloo, werd hierover nagedacht. Dr. Michiel van der Wolf (Recht en Psychologie) gaf tijdens een bijeenkomst aan dat de huidige rechtspraak een beetje ‘raar’ is wanneer je uitgaat van het neuraal determinisme. Het rechtstelsel gaat immers uit van straffen die vanuit een bepaalde wil (en dus bewust) zijn verricht. In de uitzonderlijke gevallen waarin dat niet het geval is, wordt de wetsovertreder (deels) ontoerekeningsvatbaar verklaard en volgt een ander soort straf.
Volgens het neuraal determinisme zou echter niemand toerekeningsvatbaar zijn. Het gedrag komt immers helemaal voort uit de hersenen; je kunt er zelf niets aan doen. Als je die lijn doortrekt, is een voor de hand liggende conclusie dat iemand ook niets of nauwelijks leert van een straf.
De praktijk is echter anders. Van der Wolf geeft aan dat de (tbs-)straffen bij personen die niet toerekeningsvatbaar effectiever blijken dan de (gevangenis)straf die mensen opgelegd krijgen die wel toerekeningsvatbaar zijn. Na tbs overtreedt 17% van de personen opnieuw de wet, na een gevangenisstraf is dit 50%. Je kunt hieruit opmaken dat gedrag te sturen is wanneer er voor een passende behandeling wordt gekozen.
Meer dan het brein
Ook volgens emeritus-hoogleraar Herman van Praag (Psychiatrie) is het ‘zijn’ van de mens meer dan alleen maar datgene wat de hersenen doen. „Er is sprake van een geest die in het brein huist en zorgt voor onze eigenheid, identiteit en zelfheid.” Hij is het dan ook niet eens met de stelling dat je gedrag alleen veroorzaakt wordt door je genetica en ontwikkelingen tijdens de zwangerschap, of kort daarna. Van Praag gebruikt een eenvoudig voorbeeld om te laten zien dat mensen leren en dat hun beslissingen te beïnvloeden zijn. „Wanneer op een bepaalde weg niet harder dan 50 mag worden gereden, maar er zijn nooit controles, dan ben je snel geneigd om te hard te rijden. Dit is ook zo wanneer je wel harder dan 50 mag rijden, maar de boete erg laag is. Als de boete voor iets te hard rijden erg hoog is – laten we zeggen: duizend euro – en er wordt regelmatig gecontroleerd, dan zal je het wel uit je hoofd laten om te hard rijden.” Van Praag geeft aan dat de pakkans en de strafzwaarte goede instrumenten zijn om het gedrag van burgers aan te passen. Dit is een sterke aanwijzing dat er wel degelijk iets als een vrije wil bestaat en dat de mens voor zijn gedrag verantwoordelijk is.
Hersenen én ziel
Christenen hoeven zich niet te verbazen als iemand zegt dat het neuraal determinisme niet klopt. Ook de Bijbel zegt dit. Al in Genesis 2 staat dat God de stoffelijke mens schiep (hersenen) en hem pas daarna een ziel gaf: En de HEERE God had den mens geformeerd uit het stof der aarde, en in zijn neusgaten geblazen den adem des levens; alzo werd de mens tot een levende ziel.
Dit artikel is met toestemming overgenomen van de website van Weet Magazine. Het originele artikel is hier te vinden.
