Oer: het ongelukkige huwelijk tussen de Bijbel en de evolutietheorie

Oer. Een korte naam voor het boekje met een korte weergave van de geschiedenis vanaf de oerknal tot nu. Boeken zoals Oer zijn er meer, maar dit boek heeft een theïstisch evolutionistische insteek. Dat betekent dat de auteurs het Bijbelse scheppingsverhaal willen combineren met de evolutietheorie. In Oer geven ze een makkelijk leesbare weergave van hoe zo’n huwelijk tussen Bijbel en evolutietheorie eruit zou moeten zien. En heel gelukkig wordt dat huwelijk niet…

Het boek is geschreven door nanobioloog Cees Dekker, theoloog Gijsbert van den Brink en kinderboekenschrijfster Corien Oranje. Deze drie maken deel uit van een groep actieve theïstisch evolutionisten die de laatste jaren hun gedachtegoed actief in Nederland proberen te promoten, met name onder orthodoxe christenen. In 2015 schreven Cees Dekker en Corien Oranje Het geheime logboek van topnerd Tycho, gericht op kinderen. In 2017 verscheen het meer academisch toongezette En de aarde bracht voort van Gijsbert van den Brink, en in 2019 volgde En God zag dat het goed was, waar 25 verschillende auteurs aan meewerkten, en dat als een theologische en filosofische onderbouwing van het boek van Gijsbert van den Brink moest dienen (maar serieuze inhoudelijke bezwaren kent¹).

Het kleine grote verhaal

Nu is dan het 150 pagina’s tellende boek Oer verschenen. Het verschilt van de vorige boeken omdat het niet zozeer het theïstisch evolutionisme wil verdedigen, maar de veronderstelde miljarden jaren oude geschiedenis van het heelal in een verhalende vorm wil gieten. De hoofdpersoon van het boek is een proton dat vlak na de oerknal ontstaat en getuige is van de meest bijzondere gebeurtenissen: de oerknal, de vorming van het zonnestelsel, het ontstaan van het leven op aarde, het opkomen van verschillende diersoorten en de evolutie van de mens, maar ook van de geboorte van Jezus. De ene keer bevindt het proton zich in een schapendarm, dan weer in de wandelstok van Jezus, en dan weer in het papyrus waaraan de apostel Johannes zijn visioenen toevertrouwt. Het boek is redelijk vlot geschreven. In de eerste paar hoofdstukken moet het verhaal even op gang komen, maar vanaf de ‘zondeval’ in hoofdstuk 8 leest het makkelijk weg. Voor christenen zal het vanaf dat moment grotendeels bekende kost zijn, en ook voor degenen die een beetje op de hoogte zijn van het theïstisch evolutionistische gedachtegoed zal het boek weinig nieuws brengen. Desondanks nodigt het verhaal uit om verder te lezen.

Zondeval 2.0

Tijdens het lezen van het boek zal de Bijbelgetrouwe lezer verschillende keren de wenkbrauwen optrekken. Dat er een verslag van de oerknal en de evolutionaire ontwikkeling van het leven in staat, à la. Zoiets viel te verwachten van evolutionistische auteurs. Maar dat ze een eigen versie van de zondeval bedenken, is wat merkwaardig. In de Oer-variant heten Adam en Eva Womuntu en Maïsha, en zijn het twee leden van een Afrikaanse stam die tienduizenden jaren geleden leefden. De boom van kennis van goed en kwaad is plotseling een magische bron waar het mensenpaar niet uit mag drinken. Als lezer vraag je je af waarom de auteurs zo moeilijk doen. Waarom een verboden bron en een in een oude man geïncarneerde satan bedenken als er een kant-en-klaar zondevalverhaal in de Bijbel staat? Het voelt wat gekunsteld aan, en je voelt op je klompen aan dat het puur het theïstisch evolutionistische gedachtegoed van de auteurs is dat hen ertoe drijft om niet het Bijbelse maar een zelfbedacht zondevalverhaal te presenteren.

Knippen in Genesis

Het vreemde daarbij is dat de schrijvers deze vrije interpretatie alleen toepassen bij de eerste hoofdstukken van Genesis: vanaf Abraham volgen ze min of meer de Bijbelse lijn. Van zo’n scheiding tussen de zogenaamde oergeschiedenis (Genesis 1-11) en de geschiedenis van de patriarchen (Genesis 12-50) is in de Bijbel echter weinig te merken. De verschillen die er tussen de eerdere en latere hoofdstukken van het boek zijn, zijn inhoudelijke verschillen, en geen verschillen in genre of stijl.² Het hele boek Genesis vormt één groot geheel. Zo is op verschillende plekken in Genesis de toledot-formule te vinden: een structurerend element dat je kunt vertalen met “Dit zijn de nakomelingen/geschiedenissen van…”, en dat je onder andere vindt in Genesis 2:4, 5:1 en 10:1 maar ook in Genesis 25:12, 36:1 en 37:2. Die formule laat zien dat het in het boek Genesis om de doorlopende lijn van geslachten gaat, van Adam naar het volk Israël. Verder ligt er bij de beschrijving van de volkeren in Genesis 10 de focus op de volkeren uit Kanaän en omringende gebieden, terwijl Kanaän pas in hoofdstuk 12 en 15 aan Abraham wordt beloofd als het land waar zijn nakomelingen zullen leven.³ Het eerste ‘deel’ van Genesis grijpt op die manier vooruit op het tweede. Tenslotte maakt de rest van de Bijbel ook geen onderscheid tussen de twee ‘delen’ van Genesis: 1 Kronieken geeft geslachtsregisters die Adam linken aan de twaalf stammen van Israël, Petrus noemt de verwoesting van de pre-zondvloedwereld in één adem met de verwoesting van Sodom en Gomorra (2 Petrus 2:5-8), en Jezus beschouwt Abel als net zo’n historisch persoon als de profeet Zacharia uit 2 Kronieken 24 (zie Lukas 11:50-51). Kortgezegd zijn Adam en Eva in de Bijbel dus net zo historisch als Abraham en Jozef.⁴ Je kunt Genesis 1-11 niet losknippen van de hoofdstukken 12-50.

De niet zo goede schepping

Een ander merkwaardig punt is de dubbele manier waarop er gesproken wordt over de goedheid van de schepping. Enerzijds worden de evolutionaire strijd om het bestaan en de daaruit voortkomende diersoorten geschetst als het prachtige werk van de Schepper. Anderzijds wil God “… het totaal van zijn [sic] vastgelopen, zuchtende, zwoegende schepping weer vlot trekken” (p.133), waarbij je je afvraagt wat er volgens de auteurs dan zo vastgelopen is. Die schepping, waarbij dieren elkaar opvraten of doodgingen van de honger, waarbij pre-Adamieten elkaar de hersens insloegen of stierven aan gruwelijke ziektes, is toch gewoon hoe God alles gemaakt heeft volgens Oranje, Dekker en Van den Brink? Als de schepping echt zucht en zwoegt, waarom schiep God de aarde dan niet gelijk zoals Hij het wilde? Waarom zo’n gruwelijk en langdurig lijdensproces om uiteindelijk de mens te doen ontstaan? Natuurlijk beschrijven de auteurs het niet zo; ze kiezen hun woorden zorgvuldig, om vooral bewondering te wekken voor het evolutieproces. De realiteit die daarachter schuilgaat, past echter allerminst bij God zoals Hij Zich in de Bijbel openbaart.

Slaaf van de wetenschap

Een derde probleem met het boek gaat wat dieper. De schrijvers lijken niet te beseffen dat ze door de Bijbel te herinterpreteren aan de hand van de wetenschap een slaaf zijn geworden van hun eigen visie. Ze zijn gedwongen om Genesis te vormen naar het beeld en de gelijkenis van de oerknal- en evolutietheorie. Wetenschappelijke inzichten veranderen echter continu. Wat nu waarheid is, kan morgen achterhaald zijn. Dat betekent dat ze nooit met zekerheid kunnen weten wat Genesis ons op historisch vlak wil zeggen; ze kunnen de Bijbel op dat gebied niet voor zichzelf laten spreken. In Genesis zelf vind je immers nergens een oerknal of evolutietheorie terug. Die moet je er van buitenaf inlezen. Bijbelgetrouwe christenen daarentegen laten de Bijbel haar eigen uitlegger zijn: als Jezus en Paulus Genesis als geschiedenis lazen, doen wij dat ook, al strijdt dat met de hedendaagse evolutionaire opvattingen van een hoop wetenschappers.

Conclusie

Samengevat is Oer een vlot geschreven en leesbaar boekje, al is het ook weer niet zó goed dat het zijn huidige bestsellerstatus kan rechtvaardigen. In de hoofdstukken waar de schrijvers vooral de Bijbel volgen, is het boek voor Bijbelgetrouwe christenen prima te lezen. In de hoofdstukken waar de schrijvers vooral de oerknal- en evolutietheorie proberen te verbinden met de Bijbel, botst het echter behoorlijk. Brengt het boek een christen dichter bij God? Ik betwijfel het. Juist het tegenovergestelde zie ik om me heen: het brengt veel christenen in verwarring. Kan het boekje ongelovigen aan het denken zetten? Laten we het hopen. God kan met een kromme stok gelukkig rechte slagen slaan.

1. https://logos.nl/een-bijeneter-met-prooi-daaronder-de-titel-en-god-zag-dat-het-goed-was/ en https://logos.nl/de-theologen-gaan-voorop-recensie-en-god-zag-dat-het-goed-was/.
2. Poythress, V. S. (2019) Interpreting Eden: A Guide to Faithfully Reading and Understanding Genesis 1-3, Crossway, Wheaton, Illiois (VS), p. 127.
3. Paul, M.J. (2017) Oorspronkelijk – Overwegingen bij schepping en evolutie. Labarum Academic, Apeldoorn, p. 185, 189.
4. Ouweneel, W.J. (2018) Adam, waar ben je? Buijten & Schipperheijn Motief, Amsterdam, p. 107-110, 119-124.