40.000 zeshoekige pilaren van keihard vulkanisch gesteente vormen het bekendste natuurmonument van Noord-Ierland: Giant’s Causeway. Is hier ooit echt een reus aan het werk geweest, zoals de legende zegt? Of hebben deze pilaren een natuurlijke verklaring?
Volgens lokale legenden leefde er honderden jaren geleden een reus in Ierland, Fionn Mac Cumhaill, of – in wat moderner Engels – Finn McCool. Overal in Ierland zou je sporen kunnen zien van zijn daden. Zo zou het eiland Man, gelegen tussen Ierland en Groot-Brittannië, zijn ontstaan doordat Finn een kluit aarde gooide naar zijn rivaal, de reus Fingal. De kluit miste doel en werd het eiland. De kuil die achterbleef is volgens de legende het huidige Laugh Neagh.
Droge voeten
Finn McCool lag vaker overhoop met zijn Schotse tegenhanger Fingal. Om met hem af te rekenen legde Finn een weg aan van Noord-Ierland naar Schotland. Reuzen hielden er blijkbaar niet van om natte voeten te krijgen. Daarom bouwde hij van zeshoekige rotsen een weg, die nu bekendstaat als Giant’s Causeway (letterlijk: de verhoogde weg van de reus). Het is niet vreemd dat de Ieren deze legende hebben verzonnen. De doorgaans zeshoekige pilaren van Giant’s Causeway passen precies in elkaar, alsof ze met grote nauwkeurigheid zijn uitgehouwen. Je komt deze formatie niet alleen in Noord-Ierland tegen, maar ook in Schotland. In de verhalen werd het middenstuk van de weg vernietigd, en is enkel het begin en het einde nog te zien.
Gestolde lava
De échte vormingsgeschiedenis van de Causeway is misschien nog wel spectaculairder dan de legenden! De basaltpilaren zijn namelijk gevormd door een gigantische lavastroom die langzaam afkoelde. Dat ging als volgt:
- Vloeibaar vulkanisch gesteente (basalt) van ongeveer 1000 °C stroomde over een koele ondergrond.
- Water golfde over de lavastroom heen.
- Hierdoor werd de lava zowel aan de onder- als bovenkant gekoeld.
- Door het geleidelijke koelen kromp het basalt.
- Vanwege het krimpen ontstonden scheuren in de onder- en bovenkant van de gesteentelaag.
- Die scheuren zetten zich voort in verticale richting en kwamen in het midden bij elkaar.
- De zeshoekvorm ontstond doordat, zo blijkt uit experimenten, bij hoeken van 120° de meeste energie vrij kan komen per scheur. Omdat natuurlijke systemen altijd naar de laagste energie streven is het niet verwonderlijk dat veel basaltpilaren een zeshoekige vorm hebben.
- Dit hele proces heeft zich zeven keer herhaald. Er zijn namelijk zeven afzonderlijke lavastromen te herkennen, de meeste van ongeveer 30 meter dik.
In totaal beslaat het Thulean Plateau, de formatie waar Giant’s Causeway deel van uitmaakt, ongeveer 1,8 miljoen vierkante kilometer. Op sommige plaatsen is het Plateau bijna 800 meter dik. Dat is een heleboel lava. Waar kwam al dat vloeibaar gesteente vandaan? En wanneer is het over de aarde gestroomd?
Schuivende aardplaten
Wereldwijd zijn er honderden locaties waar je, net als bij Giant’s Causeway, zeshoekige basaltpilaren kunt zien. Die duiden er allemaal op dat lava onder waterige omstandigheden is afgekoeld. Basaltpilaren kom je trouwens niet alleen op aarde tegen. Astronomen denken ze zelfs op Mars te hebben gezien! Daar zou volgens de meeste wetenschappers vroeger ook veel water zijn geweest.Een aanwijzing om op die vragen antwoord te geven vind je op andere plekken langs de Atlantische oceaan. Behalve in Noord-Ierland en Schotland komen deze basaltlagen ook voor in IJsland en Groenland. Dat wijst erop dat de dunne, vloeibare lava ooit uit een scheur in de oceaanbodem omhoogkwam en het land overstroomde. Toen dit gebeurde lagen deze eilanden een stuk dichter bij elkaar dan tegenwoordig. Dat deze locaties nu ver van elkaar verwijderd zijn komt door de verschuiving van enorme stukken aardkorst: plaattektoniek. Op sommige plekken op de aarde, zoals in het midden van de Atlantische Oceaan, schuiven platen uit elkaar. De scheur die zo ontstaat wordt weer opgevuld door lava uit de aardmantel. Door de eeuwen heen bewogen de platen steeds verder uit elkaar. Nog steeds gebeurt dat, maar nu met enkele centimeters per jaar.
Einde van de zondvloed
Vandaag de dag vloeien er geen lavastromen meer over de aarde die zo groot zijn als bij de vorming van de Ierse basaltlagen. De omstandigheden waren in die periode waarschijnlijk heel anders dan nu. Dat is ook precies wat creationisten onderstrepen. Zij wijzen erop dat de onderste lavastroom bovenop een laag kalksteen is afgezet. Die kalksteenlaag is volgens veel creationisten aan het eind van de zondvloed gevormd. Door het uit elkaar drijven van de aardplaten – niet langzaam, maar heel snel – stroomde vloeibaar gesteente over het koude aardoppervlak. Dat gebeurde bij de vorming van Giant’s Causeway in zeven afzonderlijke stromen. Die vonden waarschijnlijk plaats toen het zondvloedwater van het land afliep. Dat verklaart de rode laag tussen de basaltlagen (zie kader rechts): dit is een mengsel van geërodeerde grond en meegesleurde vegetatieresten.
Creationisten geven aan dat er veel water aanwezig was tijdens de vorming van de basaltlagen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de volgende aanwijzingen:
- Het basalt is aan de boven- en onderkant vaak afgebroken, wat wijst op een snel krimpen van het gesteente door een snel afkoelingsproces.
- Ook is aan de boven- en onderkant van de basalt laag een geelbruin materiaal gevormd. Dat ontstaat als je vloeibaar basalt in contact brengt met water.
- Lange, verticale ‘schoorsteenpijpen’ in de gesteentelaag zijn gevormd door opborrelende stoombelletjes.
- Sommige basaltpilaren van de Causeway zijn wat ‘gedraaid’. Dat komt doordat water in de scheuren stroomde toen die werden gevormd. Dat zorgde ervoor dat de scheuren tijdens dat vormingsproces van richting zijn veranderd.
Hoewel Giant’s Causeway dus geen reuzengeschiedenis kent, heeft hij wel een reuze interessante geschiedenis. Deze basaltpilaren wijzen op een catastrofe waar veel water mee gemoeid was, van een formaat dat je vandaag de dag niet meer tegen zult komen. De Bijbelse geschiedenis geeft met het noemen van de zondvloed een uitstekende verklaring voor de vorming van een natuurmonument als dit.
Er is een probleem met deze visie. Volgens diezelfde oude-aardetheorie bevond Noord-Ierland zich niet in een tropisch klimaat toen deze roodbruine afzettingslaag werd gevormd. Ook vind je in die laag geen sporen van plantwortels, rivierbeddingen of andere erosieverschijnselen die erop wijzen dat deze een paar miljoen jaar aan de oppervlakte heeft gelegen. De plantresten die zich erin bevinden, in de vorm van bruinkool, zijn gelijktijdig met de grond begraven en groeiden niet op die plek.
Dit artikel is met toestemming overgenomen uit Weet Magazine. De volledige bronvermelding luidt: Heugten, G.J.H.A., 2017, Reuzenpad. Hoe ontstond deze Ierse pilarenrots?, Weet 47: 16-19.
