Behemoth als mythisch nijlpaard is onwaarschijnlijk

by Radagast | mei 26, 2017 | Geschiedenis, Grieks, Onderwijs, Theologie

In een vorig artikel schreef ik hoe de hypothese dat de ‘behemoth’ in Job 40 een nijlpaard is, nog onwaarschijnlijker wordt in het licht van de Septuagint.¹ Dit artikel was deels een reactie op wat Bart Klink eerder op logos.nl had geschreven over de behemoth.² Drs. Klink schreef: “Het [de behemoth] zou een mythologisch wezen kunnen zijn, maar de beschrijving sluit nog het beste aan bij een nijlpaard.”

Op mijn kritiek heeft drs. Klink ook weer uitgebreid gereageerd in de comments onder mijn artikel. Daar is ook het commentaar van Peter te lezen. In dit artikel wil ingaan op de bezwaren die zij tegen mijn artikel hebben opgeworpen.

De betekenis van ‘behemoth’

In mijn eerdere artikel schreef ik dat de Septuagint aansluit bij de opvatting dat ‘behemoth’ vertaald moet worden als het meervoud van ‘behemah’, oftewel als ‘dieren’. Het ondersteunt juist niet de opvatting dat ‘behemoth’ de hebraïsering van het Egyptische ‘p-ehemou’ is, zoals de hebraïcus Gesenius voorstond. Drs. Klink is het op dit punt met mij eens en schrijft:

Dit sluit de ‘nijlpaardhypothese’ evenwel niet uit, aangezien daar geen eigen woord voor is in het Hebreeuws (voor zover ik weet).

Drs. Klink heeft hierin gelijk, maar dat was ook mijn punt niet. Ik besprak een argument dat is ingebracht vóór de nijlpaardhypothese, niet een argument ertegen. Zowel drs. Klink als ikzelf kan dus concluderen dat het woord ‘behemoth’ geen argument voor de nijlpaardhypothese is.

‘Naast jou’ of ‘vlakbij jou’

In mijn vorige artikel schreef ik dat in de Septuagint wordt geïmpliceerd dat er een behemoth bij Job in de buurt was. Zowel Peter als drs. Klink waren het hier niet mee eens. Zij droegen de volgende alternatieven aan voor de vertaling van ‘παρα σοι’:
• παρα σοι kan ook ‘in vergelijking met jou’ betekenen;
• παρα σοι kan ‘boven’ (in de zin van ‘krachtiger’) betekenen;
• Voorzetsels hebben in het Grieks geen beperkte betekenis en kunnen dus ook figuurlijk opgevat worden.

Nu is het niet zo dat ik een uitgebreid literatuuronderzoek heb gedaan naar de mogelijke betekenissen van ‘παρα’, maar woordenboeken kunnen hier wel enige uitkomst bieden. Het gaat hier om παρα met een dativus (σοι betekent ‘jou’ in de derde naamval). Een korte zoektocht in verschillende woordenboeken leverde het volgende op:
• Vlak bij, naast; in het bezit van, in de macht van (alleen bij Homerus); volgens het oordeel van (alleen bij Herodotus).³ • a. Near, by; b. with, i.e. in one’s house; in one’s town; in one’s society; c. with one’s self i.e. in one’s own mind (in de constructie παρα ἑαυτῷ); d. a thing is said to be or not to be παρα τινι, with one i.e. in his judgment, he being judge.⁴⁵ • Beside, by, near.⁶ • Denoting rest by the side of any person or thing, answering the question where?⁷

De conclusie is dat mijn vertaling (die drs. Klink sterk lijkt) uitgaat van de meest gebruikelijke vertaling van het woord παρα. De opties die Peter en drs. Klink noemen, komen echter niet in de woordenboeken voor. Παρα kan een figuurlijke betekenis hebben, maar dan in constructies als παρα ἑαυτῷ. De door drs. Klink voorgestelde vertaling ‘boven’ zou alleen gekund hebben als παρα door een accusativus was gevolgd. Het klopt dat voorzetsels in het Grieks vaak een ruimere betekenis hebben dan Nederlandse versies, maar ik denk toch dat drs. Klink dit overschat. Deze ruimere betekenis wordt namelijk deels veroorzaakt doordat voorzetsels verschillende betekenissen hebben als ze door verschillende naamvallen of andere constructies worden gevolgd. Bovendien worden er vaak meerdere vertaalopties gegeven omdat geen van de Nederlandse voorzetsels de lading van een Grieks voorzetsel goed dekt. De beurt is nu aan Peter en drs. Klink om een voorbeeld te geven van een tekst met een vergelijkbare constructie als in Job 40 waarin παρα met een dativus figuurlijk moet worden opgevat.

Bloedvaten

Drs. Klink schrijft:

Een woord ‘bloedvaten’ bestond überhaupt niet in het Oudgrieks. Het woord ‘arteria’, dat pas veel later ‘slagader’ is gaan betekenen, betekende in het Oudgrieks ‘luchtpijp’ omdat men dacht dat er lucht in zat. Dat ‘neura’ voor een (gezwollen) buis onder de huid (wat we nu als een bloedvat zouden zien) gebruikt kan worden, is dan ook helemaal niet vergezocht. Een onderscheid tussen andere buizen onder de huid, de pezen en zenuwen (beide ‘neura’), werd ook niet gemaakt. Bedenk daarbij dat het hier niet om een medische tekst gaat, maar om een poëtische. De anatomie zal hier dus vaag blijven, niemand weet wat hiermee precies bedoeld wordt.

Ik ben bang dat drs. Klink hier simpelweg fout zit. Het Griekse woord voor ‘bloedvat’ was φλεψ.⁸ Dit woord werd al eeuwen voor het vertalen van de Septuagint gebruikt door bijvoorbeeld Homerus en Herodotus.⁹ Het woord kwam niet alleen in medische teksten¹⁰ voor, maar ook in niet-medische teksten als tragedies¹¹, historische werken¹², filosofische werken¹³ en ook de Septuagint zelf (Hosea 13:15). Dit woord had dus gebruikt kunnen worden in Job 40 als daar ‘bloedvaten’ werden bedoeld. Er werd in de Oudheid wel degelijk onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten ‘buizen’ in het lichaam, zoals ook in noot 10 te lezen is. Bovendien is drs. Klink nog niet ingegaan op het commentaar dat Eppie onder drs. Klinks reactie gaf¹⁴:

Dieren hebben geen verstrengelde bloedvaten die bij erectie opvallen. Dit kan elke veehouder je vertellen.

De hypothese dat met νεῦρα ‘bloedvaten’ bedoeld wordt, is dus uiterst onwaarschijnlijk.

Bespot worden door de engelen

Drs. Klink schrijft in zijn tweede reactie:

Dat Behemoth “is gemaakt om bespot te worden door de engelen” (vers 19, niet 14), maakt juist aannemelijk dat het hier gaat om een mythologisch of vermythologiseerd dier. (…) Gezien de tekst lijkt mij het meest aannemelijk dat het gaat om een groot, krachtig en indrukwekkend vermythologiseerd dier dat waarschijnlijk nog het meeste weghad van een nijlpaard, maar geen gewoon nijlpaard was.

Dit is in sterk contrast met zijn eerdere reactie¹⁵, waar hij schreef:

Het zou een mythologisch wezen kunnen zijn, maar de beschrijving sluit nog het beste aan bij een nijlpaard.

Kennelijk is drs. Klink in de tussentijd erg onder de indruk geraakt van de hypothese dat de behemoth een mythologisch dier is. Hij schrijft dat de zin ‘hij is gemaakt om bespot te worden door de engelen’ best op een mythisch dier zou kunnen wijzen. Hij legt echter niet uit hoe we het vers dan zouden moeten opvatten. Een voor de hand liggende uitleg is dat de behemoth een zeer machtig dier was (‘de eerste van Gods werken’) dat desondanks niets was in vergelijking met de engelen. Het woord ‘gemaakt’ (equivalent van ‘geschapen’) sluit ook niet aan bij een mythisch wezen. Ook over vers 15 schrijft drs. Klink dat dit overeenstemt met de idee dat de behemoth een mythisch dier is. Echter, het vers beschrijft duidelijk een ‘natuurlijk’ dier dat echt bestaat. Hoe drs. Klink het vers interpreteert, zegt hij er niet bij. In ieder geval gaat het vers duidelijk niet over een nijlpaard.

Hoge bomen

Volgens drs. Klink ben ik selectief geweest door alleen te verwijzen naar de ‘hoge bomen’ en de context weg te laten. Laat ik daarom een vertaling geven van vers 21 en 22:

Onder (ὑπὸ) allerlei soorten bomen ligt hij neer, vlak bij (παρὰ) de papyrusplant en het riet en de bieze. De hoge bomen werpen schaduw op hem met twijgen en [zo doen ook] de takken (κλῶνες) van de wilg (ἄγνου).

Alleen over de hoge bomen en de wilg staat dat zij schaduw werpen over de behemoth. Drs. Klink maakt gebruik van een onjuiste vertaling, die ἄγνου heeft vervangen door ἀγροῦ, wat ‘veld’ betekent. De kritische editie van de Septuagint dr. Alfred Rahlfs heeft echter het juiste woord¹⁶, alsook een academische online-editie.¹⁷ Over de verschillende soorten oeverplanten staat er alleen dat de behemoth erbij ligt. ‘Allerlei soorten bomen’ hoeven niet per se hoger te zijn dan de behemoth.

Dino’s uit de tijd van Job

Als laatste nog een opmerking van Peter. Hij schrijft:

Er zijn nooit botten sauropoden of andere dino’s gevonden die uit de tijd van het Egypte van de farao’s stammen. Dat is een feit.

Kennelijk veronderstelt Peter dat Job in de tijd van ‘het Egypte van de farao’s’ leefde. Hij geeft echter geen enkele onderbouwing waarom ik dat zou moeten geloven. Er zijn enkele goede redenen om aan te nemen dat het boek Job – of in ieder geval het verhaal erin – zeer oud is. Volgens Job 1:1 woonde Job in Uz, wat waarschijnlijk gelokaliseerd kan worden nabij of in Edom.¹⁸ Er is geen reden om aan te nemen dat Job in Egypte leefde.

Conclusie

De kritiek van drs. Klink en Peter op mijn eerdere artikel heeft niet stand weten te houden. Zowel de nijlpaardhypothese als de myhtologischmonsterhypothese als de gemengde variant kan verschillende kenmerken van de behemoth niet verklaren. De nijlpaard heeft niet alleen een staart als een ceder, maar gaat ook niet op de hoge bergen, is niet de eerste van Gods werken en wordt niet enkel door hoge bomen beschaduwd. Argumenten voor de nijlpaardhypothese, zoals de vertaling van ‘behemoth’ en een alternatieve verklaring van de verstrengelde pezen, blijken bij nader inzien niet te kloppen of niet voldoende aanwijzing te hebben. Het mythologische monster kan niet ‘naast’ of ‘vlak bij’ Job zijn en kan niet door God gemaakt zijn om bespot te worden door de engelen. Bovendien worden in het voorgaande hoofdstuk maar liefst tien andere echt bestaande dieren genoemd. Het is dus veel waarschijnlijker dat ook de behemoth een bestaand dier is, dat past veel beter in de context. Daarnaast is het mythologische monster slechts een stoplap waarmee alle kenmerken van de behemoth verklaard kunnen worden, het is slechts een ad hoc-constructie.
Aan de andere kant kloppen alle kenmerken van de behemoth precies in de sauropodenhypothese. Deze hypothese verklaart bovendien waarom er zo vol bewondering over de behemoth gesproken wordt: een sauropode kan met recht ‘de voornaamste van Gods werken’ genoemd worden.